Hoe kun je leren schrijven als Harry Mulisch? Of als Robert Vuysje of Thomas Olde Heuvelt?
Welk taalgebruik en welke stijl zijn kenmerkend voor verschillende schrijvers? En kun jij leren schrijven als een schrijver die je bewondert? En wat is het verschil tussen bijvoorbeeld een advertentietekst en een officiële mededeling van de overheid? Dat ga je in een aantal stappen leren.
Stap 1: Taalgebruik
Text Analyzer
Eerst gaan we kijken hoe het taalgebruik van verschillende teksten onderling verschilt en in welke opzichten. Daarvoor is een mooi computerprogramma gemaakt, dat is te vinden op de volgende website: https://www.online-utility.org/text/analyzer.jsp.
Opdracht: Teksten vergelijken door te tellen
In het blokje 'Enter text (copy and paste is fine) here’ kun je een tekstje plakken dat je wilt laten analyseren. Hier ga je in de volgende opdracht mee aan de slag.
Download nu eerst een aantal korte teksten van literaire schrijvers, beschikbaar via de downloadbutton hieronder. De teksten hebben een vergelijkbare lengte van ongeveer 500 woorden.
Je gaat deze teksten nu met elkaar vergelijken. Welke tekst bevat denk je, als je ze (globaal) leest, het grootste aantal verschillende woorden? Denk je dat een hiphoptekst meer of minder verschillende woorden bevat dan een literaire tekst?
Je gaat je voorspelling nu vergelijken met de resultaten uit de text analyzer. Kopieer de vier teksten één voor één in het tekstblok van de text analyzer en druk op de knop ‘Process text’. Je krijgt nu een aantal tellingen.
Beantwoord nu de volgende vragen aan de hand van de gegevens:
1. Welke van de vier teksten heeft het grootste aantal verschillende woorden?
2. Welke tekst heeft gemiddeld de langste woorden (het hoogste aantal lettergrepen per woord)?
3. Welke tekst heeft gemiddeld de langste zinnen?
Als je deze vragen hebt beantwoord, zul je zien dat de raptekst van Opgezwolle in sommige opzichten afwijkende cijfers oplevert, bijvoorbeeld bij de zinslengte. Kun je verzinnen hoe dat komt?
Opdracht: herschrijven en herberekenen
Herschrijf de tekst door de regels achter elkaar door te laten lopen en in zinnen te verdelen door op logische plaatsen een punt te zetten; haal de tekst dan nogmaals door de text analyzer en bekijk het verschil.
Lees nu het artikel ‘Sanskriet op de beat. De grootste woordenschat in nederhop’ waarin Alex Reuneker, Vivien Waszink en Ton van der Wouden een vergelijking maken tussen het aantal verschillende woorden in hiphopteksten en literaire teksten.
https://www.neerlandistiek.nl/2017/04/sanskriet-op-de-beat/
Leesbaarheid
Een text analyzer geeft vaak ook informatie over de moeilijkheid van de tekst, de complexiteit. Het gaat dan bijvoorbeeld om de lexicale dichtheid. Lexicale dichtheid is het percentage inhoudswoorden (zelfstandige en bijvoeglijke naamwoorden, werkwoorden en bijwoorden) binnen de totale tekst; dit percentage geeft een indicatie over de omvang van de woordenschat: als de lexicale dichtheid heel hoog is, staan er veel verschillende woorden in de tekst en dat maakt de tekst moeilijker leesbaar.
Ga nu naar de volgende text analyzer: https://www.lt3.ugent.be/readability-demo/.
Bekijk wat deze text analyzer je kan vertellen over de moeilijkheid van de verschillende teksten. Vergelijk bijvoorbeeld eens het aantal woorden met meerdere lettergrepen, het percentage frequente woorden en het aantal unieke woorden.
Beantwoord de volgende vragen:
4. Welke van de vier teksten heeft naar je verwachting de hoogste lexicale dichtheid, en waarom denk je dat? Check of de text analyzer tot dezelfde conclusie komt.
Door de jaren heen zijn verschillende formules ontwikkeld om de leesbaarheid van teksten te berekenen. Deze text analyzer geeft een aantal voorbeelden. Op internet kun je eventueel zelf zoeken naar meer informatie over deze formules.
5. Welke tekst is volgens jou het makkelijkst leesbaar en welke het moeilijkst? Check of de text analyzer tot dezelfde conclusie komt.
6. Hoe denk je dat de computer de leesbaarheid van een tekst berekent?
Lees hier twee teksten waarin dit wordt uitgelegd:
https://nl.wikipedia.org/wiki/Leesbaarheid
https://www.nemokennislink.nl/publicaties/nieuwe-leesbaarheidsformule-voor-begrijpelijke-teksten/
Opdracht: Is er een verschil tussen leesbaarheid per genre?
Wat denk je, bestaat er een relatie tussen genre en lexicale dichtheid en leesbaarheid: is het ene genre makkelijker leesbaar dan het andere, en waarom is dat het geval?
Je gaat nu de resultaten van de literaire teksten vergelijken met een tekst uit de Volkskrant uit 2002. Deze tekst kun je via onderstaande button downloaden en vervolgens invoeren in de text analyzer.
Ga nu klassikaal de tekst van de Volkskrant herschrijven en probeer hem zo leesbaar mogelijk te maken. Maak er een wedstrijd van wie volgens de text analyzer de hoogste leesbaarheidsscore krijgt, en bespreek de gemaakte keuzes.
Beantwoord daarbij ook de vraag:
Wat maakt dat een tekst moeilijk te begrijpen is? Is dat vooral het aantal onbekende woorden, de lengte van de woorden of de lengte van de zinnen, of gaat het om een combinatie van meerdere factoren?
Lees hier over de invloed van zinslengte op de begrijpelijkheid van een tekst:
https://www.nemokennislink.nl/publicaties/zeg-het-in-jip-en-janneketaal/
Opdracht: Politiek taalgebruik
Uit de leesbaarheidsformule blijkt dat sommige teksten makkelijker leesbaar zijn en eenvoudiger te begrijpen dan anderen. Zouden politici van die kennis gebruik maken? Lees via onderstaande downloadbutton stukjes tekst uit de verkiezingsprogramma’s van de Provinciale Staten 2019, respectievelijk van GroenLinks, VVD, ChristenUnie en PvdA.
Beantwoord nu de volgende vraag:
7. Bestaat er verschil in begrijpelijkheid tussen conservatieve politici als Mark Rutte van de VVD of Carola Schouten van de ChristenUnie, en progressieve politici als Jesse Klaver van GroenLinks of Esther Ouwehand van de Partij voor de Dieren? Van welke politici zal het taalgebruik het gemakkelijkste zijn, van de conservatieven of de progressieven? Waarom denk je dat?
Bediscussieer je antwoorden onderling en lees vervolgens deze tekst:
https://tinyurl.com/w7yvuqf
Stap 2: Schrijfstijl
Stylene
Een text analyzer telt woorden, letters, lettergrepen en zinnen en berekent op basis daarvan de moeilijkheid van een tekst. Maar stijl bestaat natuurlijk uit veel meer. Dat blijkt uit een ander computerprogramma, namelijk Stylene. Dat kun je hier vinden: https://stylene.uantwerpen.be.
Opdracht: Bereken je eigen schrijfstijl
Ook in Stylene moet je een eigen tekst in het blokje plakken, en daarna gaat het programmaatje enige tijd rekenen. Vervolgens krijg je allemaal informatie te zien. Het spannendste is natuurlijk op welke auteur jouw teksten het meest lijken: die informatie staat onderaan. Daarboven staat op welk genre jouw tekst het meest lijkt: op een sprookje, een literaire tekst, wetgeving of nog iets anders. En daar weer boven staat of je ‘mannelijk’ of ‘vrouwelijk’ schrijft.
Opdracht: Spelen met schrijfstijlen en genres
In de twee bovenste blokken staat uitleg over hoe het programma werkt en wat een woordgebruikvector is. Lees die teksten even goed door. Ga vervolgens experimenteren met een aantal van de hierboven gegeven teksten: pak een literaire tekst, een tekst uit de krant en een tekst uit een partijprogramma en bekijk hoe Stylene die analyseert. Schrijf je belangrijkste bevindingen in het kort op.
Ga nu een tekst uit een van de partijprogramma’s zodanig herschrijven dat Stylene hem gaat beschouwen als een literaire tekst. Gebruik voor het herschrijven ook de informatie uit de woordgebruikvector. Wat voor soort woorden zou je moeten toevoegen om bijvoorbeeld een tekst van ‘non-fictie’ te veranderen in ‘literair’, en van ‘mannelijk’ in ‘vrouwelijk’? Probeer dat uit.
Probeer ook uit te vinden of er een relatie bestaat tussen het teksttype en de meest gelijkende auteur. Zoek een tekstje van een van de genoemde auteurs op, zet dat in Stylene en kijk of het programma de auteur herkent!
Opdracht: Stijlkenmerken herkennen via de computer
Kennelijk kan de computer op basis van stijlkenmerken overeenkomsten vinden tussen auteurs en teksten. De computer wordt dan ook gebruikt om misdadigers op te sporen, bijvoorbeeld de schrijver van een dreigbrief.
Lees de onderstaande twee teksten:
http://www.vanoostendorp.nl/linguist/auteursherkenning.html
http://www.taalcanon.nl/vragen/kan-de-taalkunde-misdaden-oplossen/
Beantwoord op basis van de bovenstaande teksten de volgende vraag:
8. Welke drie karakteristieken van een schrijftaal zijn belangrijk bij het identificeren van de schrijver van een brief?
Stap 3: Eigen onderzoekje
Hieronder een voorbeeld van een eigen onderzoekje dat je klassikaal kunt uitvoeren.
In 1947 publiceerde de Franse schrijver Raymond Queneau zijn Exercises de Style. Rudy Kousbroek vertaalde dit in 1978 in het Nederlands onder de titel Stijloefeningen. Het boekje bevat een beschrijving van een voorval in een overvolle tram – een hipster wordt kwaad omdat iemand tegen hem opbotst – in een groot aantal verschillende stijlen. Via de onderstaande downloadbutton vind je een aantal voorbeelden hiervan.
Opdracht: De leesbaarheid van een tekst in meerdere versies
Laat iedereen in de klas (of een aantal medeleerlingen) een eigen versie maken van dit verhaal, spelend in het jaar 2020 in taalgebruik van nu, naar eigen keuze, bijvoorbeeld in krantentaal of in straattaal. Bespreek vervolgens de verschillende versies en laat ze analyseren door een text analyzer en Stylene.
Bekijk wie volgens de computerprogramma’s de moeilijkste tekst heeft geschreven en wie de makkelijkste of de leesbaarste, en bespreek of jullie het met dat oordeel eens zijn.
Nu jullie deze tools hebben leren kennen, kunnen jullie ze wellicht ook gebruiken als jullie een profielwerkstuk gaan schrijven. Een mogelijk onderwerp voor zo’n werkstuk is: Hadden we met de software van 2019 sneller geweten dat Marek van de Jagt eigenlijk Arnon Grunberg is, en Patrizio Canaponi A.F.T.H. van der Heijden? En Robert Galbraith J.K. Rowling?
De ervaring die je hebt opgedaan met text analyzers en Stylene kan ook goed van pas komen als je je eigen schrijfvaardigheid wilt trainen. Naast bestaande teksten (van literaire teksten tot nieuwsberichten, recepten, opiniestukken, reclameteksten, bijsluiters, onderzoeksartikelen of politieke teksten - noem maar op!), kun je natuurlijk ook zelfgeschreven teksten laten analyseren. Bedenk maar eens waar je nieuwsgierig naar zou zijn als het gaat om je eigen schrijfstijl, bijvoorbeeld je woordenschat, de leesbaarheid van je teksten of de complexiteit ervan, en ga experimenteren!